- Gýda ve Tarým
- Yaþam ve Kültür
- Bireysel Geliþim
- Doða Dostu Yerleþimler
- Temiz Enerji
- Koruyucu Saðlýk ve Beslenme
- Ekolojik Turizm
- Ýklim Deðiþikliði
- Doða
- Victor Ananias
- IFOAM
Doðal atýklar, verimlilik ve besin deðeri açýsýndan topraðýn en önemli yaþamsal ihtiyaçlarý arasýnda yer alýyor. Hayvan ve insan dýþkýsýndan kemik ununa, ayçiçeði sapý külünden tütün tozuna, su yosunundan çay artýðýna kadar çoðunluðun "iþe yaramaz çöp ve atýk" olarak nitelendirdiði organik atýklar, gübre olarak kullanýldýðýnda yiyeceklerimizin besin deðerini artýrýyor.
BÝTKÝ ve hayvan artýklarýndan oluþan organik gübreler, topraktaki, dolayýsýyla yiyeceklerdeki besin maddesi ihtiyacýný karþýlýyor. Ekolojik tarýmda, ekonomik deðeri olan, besin zincirini tamamlayýcý, topraðý doldurma deðeri yüksek olan bitki ve hayvan artýklarýndan oluþan gübreler kullanýlýyor. Topraða besin maddeleri takviyesi yapmaktan çok, toprak yapýsýnýn, su ve hava içeriðinin düzeltilmesini amaçlayan organik gübreleme, topraðýn mikrobiyolojik aktivitesini artýrýyor.
Ahýr gübresi: Buna "hayvan gübresi" ya da "çiftlik gübresi" de denir. Bu gübre, ahýr ve çiftlik avlularýnda biriken hayvan dýþkýlarý (sývý ve katý) ile yataklýk, saman ve ot kalýntýlarýnýn karýþýmýndan oluþur. Ahýr gübresi tarýmsal açýdan deðerlidir, çünkü; organik maddelerin çürümesiyle birlikte topraktaki besin maddeleri daha fazla faydalanýlýr hale gelir. Ahýr gübresi, topraktaki humus miktarýný ve kolloidal maddeleri artýrýr, topraða yararlý bakteriler katar ve onlarýn çoðalmasý için uygun toprak þartlarý saðlar, toprak için uzun süreli bir azot kaynaðýdýr, topraðýn katyon alýþ-veriþ kapasitesini artýrýr, asit karakterini düzeltir ve erozyondan korunmasýna yardýmcý olur. Ahýr gübresinin topraðýn fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri üzerine olumlu etkilerinin bir sonucu olarak toprak verimliliði de büyük ölçüde artar. Deðiþik ürün gruplarýnda yapýlan araþtýrmalar, ahýr gübresinin ürün artýrmadaki etkisinin azalarak 3-4 sene devam ettiðini göstermiþtir.
Kompost: Kompost, kýsmen ayrýþtýrýlmýþ ve fermantasyona uðratýlmýþ organik atýklardan meydana gelir. Özellikle organik tarýmda, iþlenmiþ ve iþlenmemiþ topraðýn organik madde içeriðini artýrmak için baþvurulan yöntemlerden biri kompost kullanýmýdýr. Kompost kullanýmý ile, çeþitli þekillerde topraktan kaybolan organik maddeler tekrar topraða verilmekte ve bu sayede besin maddesi kaybý azalmaktadýr. Kompost, besin maddesi saðlar, hava sirkülasyonuna izin verir, nemli topraklarda mikrobik hareketi engelleyerek havayý dýþarýda býrakýr, materyallerin dýþtan içeriye döngüsünü azaltýr, topraðýn havalanmasýna ve sýcaklýðýn artmasýna izin verir.
Tarým iþletmelerinde olduðu kadar endüstri iþletmelerinde de bitki besinlerini içeren, fakat gübrelemede kullanýlamayacak organik maddeler vardýr. Bu organik maddeleri kompost yaparak gübrelemede kullanmak mümkündür.
Tüm hayvan ve bitki artýklarý kompost olabilir. Ancak odunsu ve iri materyaller olduklarý gibi kullanýlmazlar. Ýri materyaller, yýðýnlara eklenmeden önce parçalanmalýdýr. Patates yapraklarý, dökülmüþ yapraklar, mýsýr saplarý, her çeþit çalý çýrpý, sebze artýklarý, yabani otlar, yem artýklarý, çürümüþ yemler, kül, havuzlarýn temizlenmesinden toplanan çamur, mezbaha artýklarý, boynuz, kemik gibi organik maddeler bir tarým iþletmesinde kompost yapmak için kullanýlan gereçlerdir.
Yeþil gübreler: Bitkilerin olaðan þekilde hasadý yapýlmayarak tümü ile topraða karýþmasýyla yapýlan gübrelere "yeþil gübre" denir. Yeþil gübreler; topraða ekilecek yeni ürünün faydalanabileceði azot ile diðer besin maddeleri yönünden katkýda bulunurlar, mineralleri hareketlendirerek, organik madde ve azot meydana getirerek topraðýn verimlilik gücünü artýrýrlar, topraðý erozyondan korurlar, topraðýn fiziksel þartlarýný düzelterek bitkilerin besinlerden daha fazla yararlanmalarýný saðlarlar, yýkanmayý önleyerek besin maddelerinin birikmesini kolaylaþtýrýrlar ve toprak tavýný koruyarak bakteri faaliyetini artýrýrlar. Yeþil gübre olarak kullanýlacak bitkiler, kýsa sürede çabuk geliþen, bol sap ve yaprak veren, kökleri oldukça derine giden, tohumu ucuz, tarýmý kolay ve az giderli ürünlerden seçilir. Bu gibi bitkiler, kendilerinden sonra ekilecek ürünlerin veriminde yüzde 100 artýþ saðlayabilirler.
Özellikle baklagiller, köklerindeki nodoziteler (baklagillerle ortak yaþama iliþkisi kuran özel bakteriler) yardýmýyla havanýn azotunu hapsederek, bitkiye istenen azotlu besinleri saðlarlar. Baklagiller dýþýnda yeþil gübre olarak kullanýlan bitkiler de vardýr. Ancak bunlar, topraða havanýn azotunu verme özelliðine sahip deðildir. En çok kullanýlan yeþil gübre bitkileri; baklagillerden týrfýl (kýrmýzý, crimson), yonca, hayvan börülcesi, yer fýstýðý, soya fasulyesi, kýþlýk bezelye, bakla, lüpen (acý bakla), Japon týrfýlý (lespedeza); baklagil olmayanlardan ise yulaf, çavdar, sudan otu, ak darý ve mýsýrdýr.
Çöp gübreleri: Çöp, taným olarak; evlerden, iþyerlerinden, kamu kurum ve kuruluþlarýndan ve ortak kullanýlan altyapý tesislerinden (yol, park ve kanalizasyon hariç diðer belediye alanlarýndan) toplanan atýklarý kapsar. Yýðýlan çöp herhangi bir iþleme tabi tutulmazsa, depo yerlerinin neden olduðu parazit ve sineklerin yaygýnlaþtýrdýðý hastalýklar, çöp sularýnýn yeraltý ve yerüstü sularýný kirletmesi, çöplerin çýkardýðý kötü koku sonucu çevre ve halk saðlýðý açýsýndan oldukça zararlý olur. Bunun için bazý önlemlerin alýnmasý gerekir. Bu önlemlerden biri çöplerin dezenfekte edilmesidir ki oldukça pahalý bir iþlemdir. Bir diðer önlem, çöplerin üzerinin buldozer yardýmý ile zaman zaman toprakla örtülmesi olabilir. Bu yöntem ilkine göre daha ucuzdur. Ya da nakliyat masrafý, koku ve haþerelerden kurtulmak ve enerji olarak faydalanmak için yakýlarak imhasý düþünülebilir, ama bu da tesis ve iþletme masrafý oldukça yüksek bir yöntemdir. Ayrýca, içerdiði organik maddeler imha edildiði için, tarýmsal açýdan da ekonomik deðildir.
Tarýmsal anlamda ele alýndýðýnda, çöplerin en iyi deðerlendirilme þekli, toplanma ve biriktirilmesinde bazý kural ve tekniklere uymak þartýyla uygun bir yöntemle kompost elde edilerek kullanýlmasýdýr. Yapýlan araþtýrmalar, çöplerden gübre olarak yararlanmada en pratik yolun, yabancý maddeler olabildiðince ayýklandýktan sonra çöpün, belli yýðýnlar halinde yeterli nem ve havalanmayla fermente edilerek, çürütülerek ve yakýlarak gübreye dönüþtürülmesi olduðunu gösteriyor. Yanmanýn çabuklaþtýrýlmasý için gübrenin iki üç kez aktarýlmasý, karýþtýrýlmasý gerekir.
Çöpün belli baþlý özellikleri arasýnda kolay fermente olabilirliði geliyor. Çöpteki artýklarýn fermantasyon yoluyla tekrar kazanýlmasý, kompost gübre üretiminin esasýný oluþturuyor. Çöp gübresi kullanýldýðýnda, baklagiller, tahýl, buðday, arpa, yulaf, þeker pancarý, patates, kereviz ve diðer yumru bitkiler ile zeytin, incir, þeftali, erik gibi meyve aðaçlarýnýn verimi artýyor. Ancak gübrenin tam olgunlaþmaya eriþmesi gerekir. Aksi halde gübrede sýcaklýðýn yüksek olmasý nedeniyle bitkiler zarar görür.
Fekaller (insan gaitasý): Ýnsanlarýn katý ve sývý dýþkýlarýna fekal denir. Fekal, katý kýsým (faeses) ile idrardan meydana gelir. Faeses miktarý, fazla et yiyenlerde az, daha çok bitkisel ve selülozca zengin besin alan insanlarda fazladýr. Çin ve Japonya gibi Uzakdoðu ülkelerinde çok eski devirlerden beri, topraklarýn verimliliðini artýrmak ve daha fazla ürün almak için, insanlarýn katý ve sývý dýþkýlarýndan oluþan fekali doðrudan doðruya tarlaya verdikleri bilinmektedir. Hindistan’da da ayný amaçla fekal kullanýlmaktadýr. Fekal daha çok kompost yapýlarak deðerlendirilmektedir. Fekalin tohum ve bitkilere olabilecek sakýncalarýný en aza indirebilmek için sulandýrýlmasýnýn ve olgunlaþtýrýlmasýnýn gerektiði yine Çinli çiftçiler tarafýndan eskilerden beri bilinip uygulanmaktadýr.
Kuþ guanosu: Kuþlarýn kendi vücut artýklarý, yumurtalarý ve dýþkýlarý karýþýk, çürümüþ halde bulunur. Kuþ gübresi yüzde 100 doðaldýr. Guano bileþimindeki bitki besin madde miktarlarý, yataklarýnýn yaþýna ve o bölgenin iklim koþullarýna baðlý olarak deðiþir. Deniz kuþlarýnýn dýþkýlarý ile vücut artýklarýnýn yüzlerce sene yýðýlarak çürümesinden oluþan organik yapýdaki guano, Pasifik Okyanusu’ndaki bazý adalarda, özellikle Peru sýnýrýndaki Chincha adalarýnda fazla miktarda bulunduðundan buna Peru guanosu adý verilmiþtir. Bunun yanýnda büyük maðaralarda yarasalarýn dýþkýlarýndan oluþan guanolara da rastlanmaktadýr. Indiana ve Missouri eyaletleri ile Yeni Zelanda’daki büyük maðaralarda olduðu gibi Türkiye’deki pek çok maðarada da yarasa guanosu bulunur. Guanonun bileþimindeki azotun büyük bir kýsmýndan bitki süratle yararlanabilmektedir.
Hümik asit: Binlerce yýlda, sýkýþma ile oluþan basýnç altýnda kalarak meydana gelen maden filizlerinin ayrýþtýrýlmasý ile ortaya çýkan hümik asit, Dünya’da yapýlan pek çok araþtýrmaya göre, gübrelerin etkilerini son derece artýrmaktadýr. Çözünmesi zor halde bulunan besin maddelerini erir hale geçirip bitkiler tarafýndan kullanýlmaya hazýr hale getirmektedir. Topraktaki yararlý mikroorganizmalarýn faaliyetlerini artýrmaktadýr.
Balýk guanosu (Balýk unu): Deniz kenarlarýndaki balýk pazarlarýnda deðerlendirilmesi mümkün olmayan balýklar ile balýk artýklarý, organik gübre olarak deðerlendirilirler. Balýk artýklarý, hem sterilize edilmek hem de olabildiðince kötü kokusunu giderebilmek için önce buharda piþirilir daha sonra da öðütülerek un haline getirilir. Balýk unu, topraða uygulandýðýnda çok süratli ayrýþýr ve kötü kokusu da çabucak geçer. Yüksek oranda azot, aþaðý yukarý bütün mikro elementler ve aminoasitler ile birçok vitamin -özellikle de B vitamini kompleksleri- içeriyor olmasý balýk ununun yararlarýdýr.
Kemik unu: Kemiklerin fosforca zengin olduðu 18. yüzyýlýn ortalarýnda anlaþýlmýþ ve daha sonra Avrupa, tarýmda geniþ ölçüde kemik unu kullanmýþtýr. Kemik doðrudan doðruya topraða verildiðinde ayrýþmasý çok güç olduðundan olabildiðince ince un haline getirilerek gübre þeklinde deðerlendirilebilmektedir. Kemikte yaklaþýk olarak yüzde 10 oranýnda bulunan yað, kemikteki fosfatýn toprakta ayrýþmasýný yavaþlattýðýndan gübreleme açýsýndan bu yaðýn uzaklaþtýrýlmasý tercih edilir.
Kan tozu (Unu): Mezbahalarda hayvan kesiminden ortaya çýkan kanýn kurutulmasýyla, yani kanýn suyunu (serum) diðer proteinli (plazma) kýsmýndan ayýrýp uzaklaþtýrdýktan sonra geride kalan çökeleði kurutup öðüterek elde edilir. Genel olarak 100 kýsým taze kandan 20-25 kýsým kuru kan elde edilir. Bileþimindeki azot, organik halde ve özellikle protein halinde bulunur ve kan tozu topraða verildiðinde süratle bitki tarafýndan kullanýlabilir hale geçer. Bu özelliðinden dolayý kan tozu, diðer organik gübre materyallerinden daha üstündür, ancak daha pahalý ve kullaným miktarý azdýr.
Deri tozu: Her türlü deri iþlenen yerlerde arta kalan materyalin öðütülmesiyle elde edilir. Deri tozunda yaklaþýk olarak yüzde 6-10 arasýnda azot bulunmasýna raðmen, deri tozundaki azotun toprakta zor ayrýþmasý nedeniyle gübre deðeri oldukça düþüktür. Deri tozu, kompost yapýmýnda deðerlendirilir.
Boynuz ve týrnak tozu: Hayvanlarýn kesiminden arta kalan týrnak ve boynuzlarýn öðütülmesiyle elde edilir. Boynuz ve týrnaklarda keratin olduðu için çok ince toz haline getirilmiþ olsalar da toprakta çok yavaþ ayrýþýrlar. Bu nedenle topraktaki etkileri çok yavaþ olup, dört beþ sene devam eder.
Su yosunu: Tüm ürün programlarý için uygun olan su yosununun özelliði, bitkiler için tonik etkisi yapmasýdýr. Bitki için dinçleþtirici ve bitki saðlýðýný artýrýcý etkisi vardýr.
Tütün tozu: Tütün iþleyen fabrikalarda ince toz, yaklaþýk olarak yüzde 6 potasyum ve oldukça az miktarda da azot (yüzde 2) içerir. Tütün tozu, kompost yapýmýnda kullanýlýr.
Pamuk çiðidi küspesi ve diðer endüstri artýklarý: Yaðý çýkarýlmak üzere preslenmiþ pamuk çiðidi küspesi, hayvan yemi olarak deðerlendirildiði gibi gübre olarak da kullanýlabilir. Topraktaki etkisi oldukça yavaþ olan pamuk çiðidi küspesi topraða verildiðinde yapýsýndaki bitki besin maddelerinin çoðu, bitkiye yararlý þekle dönüþür. Ýkinci ve üçüncü senelerde de ürün artýþýna etkisi görülebilir. Daha çok, elde edildiði bölgede gübre olarak deðerlendirilmesi, ekonomik olmasý bakýmýndan yararlýdýr. Diðer bitkisel yað elde edilen fabrika artýklarý da gübre olarak deðerlendirilmekle beraber, daha çok hayvan yemi olarak kullanýlmaktadýr.
Ayçiçeði sapý külü: Kompost yapýmýnda kullanýlan bitkisel kaynaklý organik gübrelerdendir. Potasyum bakýmýndan zengindir.
Çay artýðý: Çay fabrikalarýnda elde edilir. Kompost þeklinde deðerlendirilen gübrelerdir. Azot bakýmýndan zengindir.
Haber No: 29